आजच्या पर्यावरणदिनाच्या निमित्ताने ही शिफारस.. सुझान सिमार्ड यांचं हे आत्मचरित्र. जंगलातील झाडांचे परस्परसंनाद आणि "मदर ट्रीज" ची भूमिका उलगडणे यावर त्यांनी बरंच काम केलं. एक वनशास्त्रज्ञ म्हणून त्यांच्या संशोधनाचा आणि वैयक्तिक आयुष्याचा प्रवास त्यांनी यामध्ये मांडला आहे.

सहकार्य आणि संघर्ष या उत्क्रांतीने निर्माण केलेल्या आदिम प्रेरणा. प्राण्यांमध्ये हत्ती, हरणं, माकडं यांचे कळप; तसंच मुंग्यांचं वारूळ, मधमाश्यांचं पोळं ही सहकार्याची अतिशय उत्तम उदाहरणं. माणसाचं समाजशील असणं हेही त्यातच येतं. जंगलांमधील झाडांमध्येही असं सहकार्य असतं, हे डॉ. सुझेन सिमार्ड यांनी आपल्या संशोधनाद्वारे दाखवून दिलं. ‘फाइंडिंग द मदर ट्री : डिस्कव्हरिंग द विज्डम ऑफ द फॉरेस्ट' हे पुस्तक त्यांच्या याच संशोधनाची गोष्ट सांगतं.

कुठल्याही सामाजिक व्यवस्थेमध्ये काही मूलभूत गोष्टी अंतर्भूत असतात. उदा. घटकांमधील संवाद, नवीन पिढीचं सामूहिकपणे केलेलं पालनपोषण, संकटकाळी इतरांना इशारा देणं किंवा प्रत्यक्ष मदत करणं हे सर्व जंगलातील वृक्षांनाही तंतोतंत लागू होतं, हे लेखिकेने आपल्या संशोधनातून दाखवून दिलं. पुस्तकात तिने याविषयी पुरेशा सखोलपणे, तरी शब्दबंबाळ न होता लिहिलं आहे. त्यामुळे पुस्तक वाचनीय तर होतंच आणि आपला झाडांकडे बघण्याचा दृष्टिकोनही पूर्णपणे बदलतो.

जंगलाची परिसंस्था व जंगलाशी संबंधित वनस्पतीशास्त्र हा या पुस्तकाचा मुख्य विषय असला, तरी लेखिकेची प्रथम वनप्रेमी व नंतर शास्त्रज्ञ म्हणून झालेली जडणघडण आपल्याला समजते. त्या दृष्टीने हे पुस्तक आत्मचरित्रपरसुद्धा आहे.

लेखिका आपल्या बालपणापासून पुस्तकाची सुरुवात करते. कॅनडातील ब्रिटिश कोलंबिया प्रांतात तिचा जन्म झाला. तेथील मोनाशी पर्वतरांगांमध्ये सूचिपर्णी वृक्षांच्या सान्निध्यात ती लहानाची मोठी झाली. पिढ्यान्‌‍पिढ्या त्यांच्या घराण्याचा लाकूडतोड (लॉगिंग) हा व्यवसाय- आई आणि वडील दोन्ही बाजूंच्या कुटुंबाचा! वडील या व्यवसायात नव्हते, पण छोट्या सुझेनला आजोबांचा सहवास मिळाला, जो तिच्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरला. जंगलातील झाडं जवळून पाहण्याचं, त्यांना आपलंसं करण्याचं बाळकडू तिला आजोबांकडून मिळालं. लाकूडतोड करतानाही ती अमर्याद न करता झाडांचा आणि जंगलाचा विचार करून कशी केली जावी याचे धडेसुद्धा तिला आजोबांकडूनच मिळाले. पुढे आजीच्या (आईची आई) मर्यादित सहवासातदेखील तिचं बोट धरून सुझेन झाडं वाचायला शिकली. आजीबरोबर जंगलात फिरताना प्रत्येक झाड स्वभावत: कसं वेगळं आहे हे त्याच्या इतिहासासकट तिला समजत गेलं. जंगलातल्या रस्त्यांवरून एकटीने सायकलवर फिरणं, मैत्रिणींबरोबर जंगलात जाऊन राहणं हे तिच्या नित्य सवयीचं होतं. जंगलातील वन्य प्राणी आणि त्यातही महाकाय ग्रिजली अस्वलं यांना सामोरं जाणंही नेहमीचंच. एकूणच, या पुस्तकातून कॅनडाच्या या बर्फाळ प्रदेशातील जीवनमानाचा आपल्याला चांगला अंदाज येतो.

पुढे सुझेनने ब्रिटिश कोलंबिया राज्याच्या वनखात्यात नोकरी करायला सुरुवात केली. नोकरीदरम्यान जंगलाकडे एक संसाधन म्हणून पाहताना बदललेल्या काळाच्या खुणा तिला दिसल्या. जागतिकीकरणामुळे असेल किंवा त्यातून निर्माण होणाऱ्या गरजांमुळे असेल, मोनाशी पर्वतरांगांमधली जंगलतोड मोठ्या प्रमाणात वाढली होती. काही भागात तर झाडं पूर्णत: नाहीशी होत होती. हे सगळं अनुभवताना तिने एक महत्त्वपूर्ण निरीक्षण केलं. जिथे माणसाचा हस्तक्षेप नव्हता अशा ठिकाणी झाडं पुन्हा जोमाने उगवून वाढत असलेली तिला दिसली. काही ठिकाणीच असं का होतंय, या प्रश्नाचा पाठपुरावा करण्याचं तिने नक्की केलं. हाच तिच्या पुढील संशोधनाचा पाया ठरला. लेखिकेच्या अफाट निरीक्षणक्षमतेची अशी अनेक उदाहरणं पुस्तकात आहेत.

सुझेनने अमेरिकेतील ओरेगॉन विद्यापीठात वन-परिसंस्था या विषयात डॉक्टरेटसाठी प्रवेश घेतला. तिथल्या तिच्या संशोधनातून बाहेर आलेल्या विस्मयकारक गोष्टींविषयी पुस्तकात वाचायला मिळतं. कुठलंही झाड कधी एकटं नसतं. विशेषत: जंगलातील झाडं तर कधीच एकटी-दुकटी नसतात. जमिनीखालून ती एकमेकांना जोडलेली असतात. अशा जोडलं जाण्यातून झाडं एकमेकांशी त्यांच्या दृष्टीने ‘संवाद' साधत असतात; जगण्यासाठी आवश्यक असलेल्या पदार्थांची योग्य त्या वेळेस देवाणघेवाण करतात. लहानग्या, नुकत्याच उगवलेल्या झाडांना दाट जंगलात स्वत:चं अन्न तयार करता येत नाही. जवळच्या इतर झाडांनी निर्माण केलेलं अन्न या जोडण्यातून त्यांना पुरवलं जातं. एखाद्या झाडाला कीटकांची बाधा झालेली असेल तर इतर झाडांना योग्य तो ‘इशारा' दिला जातो. झाडं मग योग्य त्या रासायनिक पद्धतीने संरक्षणाची व्यवस्था निर्माण करतात. पुस्तकात असे अनेक अद्भुत वैज्ञानिक निष्कर्ष आपल्यासमोर येतात.

जंगल ही एक स्वतंत्र परिसंस्था असते हे जगाला त्याआधी माहिती होतंच; परंतु झाडांची सहकार्यातून निर्माण होणारी ‘सामाजिक' व्यवस्था असते, हे सुझेनला अनेक निरीक्षणांतून उलगडत गेलं. एखादं निरीक्षण वैज्ञानिकदृष्ट्या सिद्ध व्हायला त्याला योग्य त्या प्रयोगांची जोड लागते, त्यातून त्यामागची कारणमीमांसा व यंत्रणा उलगडावी लागते. लेखिकेने हे आव्हान स्वीकारलं. या प्रयोगांमागचे अनेक रोचक तपशील आपल्याला वाचायला मिळतात. एक उदाहरण- ‘डग्लस फर' हा टोकदार पानं असलेला सूचिपर्णी वृक्ष, तर ‘पेपर बर्च' हे पर्णपाती वर्गातील झाड. (याची पानं शरद ऋतूत झडतात) उत्तर अमेरिका खंडात ही दोन्ही झाडं एकत्र आढळतात. या दोन झाडांमध्ये जोडलेपण आहे का, हे तपासण्यासाठी लेखिकेने एक प्रयोग योजला. झाडांच्या प्रकाशसंश्लेषण क्रियेत पानांद्वारे वातावरणातील कार्बन-डाय-ऑक्साइड शोषला जातो. प्रकाश आणि पाण्याद्वारे त्याचं शर्करेत रूपांतर केलं जातं. ही कार्बनयुक्त शर्करा म्हणजेच झाडाचं अन्न असतं. प्रयोगामध्ये एका झाडाला प्रदीर्घ काळ सावलीत ठेवून त्या झाडाची अन्ननिर्मितीची क्षमता कृत्रिमरीत्या कमी केली गेली. त्याच वेळेस शेजारच्या झाडाला किरणोत्सर्गी कार्बन (14सी) असलेल्या कार्बन-डाय-ऑक्साइडच्या कृत्रिम वातावरणात ठेवलं गेलं. 14सी हे कार्बनचंच किरणोत्सर्गी समस्थानिक रूप (आयसोटोप) आहे. त्या झाडाने अन्न म्हणून तयार केलेल्या शर्करेत हा किरणोत्सर्गी कार्बन आला. सावलीत ठेवलेल्या झाडाला शेजारच्या झाडाने निर्माण केलेलं अन्न आवश्यक तेवढ्या प्रमाणात मुळांमधून पुरवलं जात आहे हे सिद्ध करणं आवश्यक होतं. गायगर काउंटरच्या साहाय्याने या विशिष्ट कार्बनचं अस्तित्व सावलीत ठेवलेल्या झाडामध्ये आढळून आलं. लेखिकेने या प्रयोगाचं आणि ज्या दिवशी त्याला यश मिळालं त्या वेळेचं वर्णन अतिशय रोमांचक पद्धतीने केलेलं आहे. मुख्य म्हणजे ही देवघेव दोन्ही दिशांनी जे झाड सावलीत असेल त्यानुसार होत होती. या दोन झाडांचं जमिनीखालून चालणारं हे आदानप्रदान या प्रयोगांनी निर्विवादपणे सिद्ध झालं. एक तिसरं झाड या दोन झाडांपासून पुरेसं लांबवर होतं, त्याच्यापर्यंत मात्र अन्न पोहोचू शकलं नाही हे लेखिकेने दाखवून दिलं.

जंगलात कुठल्या नैसर्गिक परिस्थितीत झाडांना अशा देवघेवीची गरज भासते यावरही लेखिका प्रकाश टाकते. सूचिपर्णी वृक्षांची पानगळ म्हणावी अशी होत नाही. पण ती झाडं लहान असताना टोकदार पानांमुळे त्यांच्या वाढीसाठी पुरेसं अन्न निर्माण करू शकत नाहीत. अशा वेळेस शेजारच्या पेपर बर्चसारख्या झाडांनी तयार केलेल्या अन्नातून त्यांना अन्नपुरवठा होतो. याउलट, पानगळ झाल्यानंतर पेपर बर्चची अन्न निर्माण करण्याची क्षमता कमी होते. या वेळेस शेजारचा सदाहरित सूचिपर्णी वृक्ष त्यांना अन्न पुरवतो. जंगलातील हजारो झाडांमध्ये स्थल, काल, परिस्थिती आणि ऋतूनुसार ही देवघेव चालू असते. जंगलांमध्ये सुझेनने केलेले प्रयोग आणखी वेगळे आणि सर्जनशील आहेत. कधी वणवा येतो, एखादा रोग पसरतो, त्या वेळेस काही झाडांची अन्ननिर्मितीची क्षमता कमी होते आणि इतर सशक्त राहिलेली झाडं त्यांना ‘मदत' करतात. लाखो वर्षं जंगलं टिकून राहण्यामागे झाडांचं हे अनोखं जोडलेलं सहजीवन आहे.

यामागची यंत्रणा कशी उकलली याविषयी लेखिका पुढे लिहिते- जमिनीखालून झाडांना असं जोडण्यात आणि अन्नाची वाहतूक करण्यात मातीतील मायकोरायझल बुरशी मध्यस्थाचं काम करते. मातीत या बुरशीचं नैसर्गिक जाळं असतं. या बुरशीमुळेच झाडांना पाणी आणि मातीतील पोषक घटक मिळू शकतात. झाडांच्या मुळांना ती धरून असते. बुरशीत स्वत:चं अन्न निर्माण करण्याची क्षमता नसल्यामुळे झाडांबरोबर तिचं सहजीवन असतं व अन्नासाठी ती झाडांवर पूर्णत: अवलंबून असते. झाडांनी निर्माण केलेली शर्करा त्यांच्या मुळांमार्फत बुरशीला मिळते. त्यातली थोडी शर्करा बुरशीच्या स्वतःच्या वापरासाठी असते आणि थोडी अर्थात गरजेनुसार इतर झाडांना पोहोचवण्यासाठी!

या संशोधनाने वनस्पतीशास्त्रामध्ये एक क्रांतिकारी विचार रुजला. वैज्ञानिक जगतात सर्वोच्च आणि मानाच्या समजल्या जाणाऱ्या ‘नेचर' जर्नलमध्ये 1997मध्ये सुझेनचा शोधनिबंध प्रसिद्ध झाला. ‘नेचर'च्या संपादकांनी या संशोधनाची विशेष दखल घेत या शोधनिबंधाला मुखपृष्ठावर स्थान दिलं. या संशोधनाला त्यांनी ‘वुड वाइड वेब' असं अफलातून नावदेखील दिलं.

लेखिकेचा निष्कर्ष म्हणजे जंगलाची परिसंस्था समजावून घेण्यातली पहिली पायरी होती. यावर आधारित केलेल्या अनेक प्रयोगांविषयी आपल्याला या पुस्तकात वाचायला मिळतं. या प्रयोगांमधून काही अदभुत गोष्टींचा उलगडा होत गेला. जंगलातील ‘मातृवृक्ष' (मदर ट्री) ही त्यातूनच आलेली एक संकल्पना आहे.

मातीतील मायकोरायझल बुरशीच्या जाळ्यामुळे जंगलातील झाडं जोडली जाण्यात एक आकृतिबंध (पॅटर्न) असतो. लेखिका याची तुलना माणसाच्या चेतासंस्थेशी करते. आपली चेतासंस्था प्रचंड गुंतागुंतीची असते. शरीरभर पसरलेल्या चेतापेशींच्या योग्य त्या समन्वयावर आपलं चलनवलन आणि खरं तर अस्तित्वच अवलंबून असतं. जंगल या संस्थेचं चलनवलनदेखील झाडांमध्ये असलेल्या या समन्वयामुळे असतं. आपल्या चेतासंस्थेच्या केंद्रस्थानी मेंदू असतो, त्याप्रमाणे जंगलातील झाडांच्या या जाळ्याच्या केंद्रस्थानी विशिष्ट वृक्षांचा समूह असतो. लेखिका या समूहाला ‘मातृवृक्ष' (मदर ट्री) असं नाव देते. या ‘मातृवृक्षां'चं वयोमान शेकडो वर्षांचं असतं. त्यांची मुळं इतर झाडांच्या तुलनेत बरीच दूरवर पसरलेली असतात. त्यांच्या मुळांवर असलेली मायकोरायझल बुरशी फक्त जवळच्याच नाही तर अगदी लांबवर असलेल्या झाडांनाही जोडते.

लेखिकेने या वृक्षसमूहाचं जंगलातलं मध्यवर्ती स्थान अनेक उदाहरणांनी अधोरेखित केलं आहे. जंगलाच्या एका बाजूला काही कारणाने अन्नाचा तुटवडा निर्माण झाला असेल तर तो दुसऱ्या बाजूकडून भरून निघतो तो या वृक्षांमुळे! हे वृक्ष जंगलातील ‘मध्यस्थ' असतात, ‘प्रशासक' आणि ‘पालक'देखील असतात. अशा विविध भूमिका साकारणाऱ्या या झाडांना लेखिकेने दिलेलं ‘मातृवृक्ष' हे नाव अगदीच समर्पक वाटतं.

आपल्या संशोधनादरम्यान लेखिकेने विविध जंगलांतील असे वृक्ष शोधून काढले. ‘मातृवृक्ष' स्वत:च्या बियांपासून रुजलेल्या झाडांना वेगळं ‘ओळखतात'. अन्न आणि रासायनिक संदेश पाठवण्यासाठी इतर झाडांच्या तुलनेत या झाडांना थोडं जास्त प्राधान्य मिळतं! या समूहातील एखादा वृक्ष मरणासन्न होतो त्या वेेळेस त्यातील पोषकद्रव्यं मायकोरायझल बुरशीमार्फत तुलनेने इतर लहान झाडांकडे संक्रमित होतात. त्या वृक्षाची ही स्थिती रासायनिक संदेशाद्वारे इतर झाडांना अशाचप्रकारे ‘कळवली' जाते. यातूनच मग नवीन ‘मातृवृक्ष' निर्माण होतो आणि तो पुढे शेकडो वर्षं ही भूमिका निभावतो. यातूनच जंगल टिकतं आणि त्याचं चलनवलन चालू राहतं.

हे सगळे वैज्ञानिक निष्कर्ष आहेत हे पुन्हा एकदा नमूद करावंसं वाटतं. या मोठ्या निष्कर्षांमागची सूक्ष्म निरीक्षणं आणि प्रयोगही आपल्याला समजतात.

जंगलातील या विशिष्ट वृक्षसमुदायाला लेखिकेने ‘मातृवृक्ष' नाव देण्यामागे आणखी एक कारण होतं. संशोधनाच्या निमित्ताने लेखिकेचा तिथल्या मूळ रहिवाशांशी (नेटिव्ह अमेरिकन्स) संपर्क झाला. त्यांच्याशी झालेल्या संवादातून त्यांच्या निसर्गविषयक कल्पना तिला समजल्या. निसर्गातील घटक एकमेकांशी कुठल्या ना कुठल्या नातेसंबंधांनी जोडलेले असतात असं मानण्याची त्यांची हजारो वर्षांपासून चालत आलेली प्रथा आहे. याचा लेखिकेवर सखोल प्रभाव पडला. आपल्याच संशोधनाकडे आपण वेगळ्या नजरेने पाहू लागलो, असं ती लिहिते.

लेखिकेचं हे संशोधन थंड प्रदेशातील सूचिपर्णी वृक्षांच्या जंगलातील आहे. या कामाचा आधार घेत पुढे अनेक शास्त्रज्ञांनी उष्ण व भारतासारख्या समशीतोष्ण कटिबंधातल्या जंगलांमध्येही संशोधन केलं. त्यांना मायकोरायझल बुरशी व त्यायोगे झाडांचं जमिनीखालून जोडलं जाणं आढळून आलं. या बुरशीचा प्रकार प्रत्येक ठिकाणी वेगळा असतो एवढाच काय तो फरक!

जंगलात प्राणी, पक्षी, कीटक यांच्यामुळे अस्तित्वात असलेली एक व्यापक परिसंस्था असते. झाडांचं हे जाळं म्हणजे तिचा मूलभूत आधार असतो. जंगलांसाठी व पर्यायाने पर्यावरणासाठी केले जाणारे कुठलेही उपाय या संशोधनाच्या चौकटीतूनच योजले गेले पाहिजेत यावर लेखिकेचा भर दिसतो. विद्यापीठात प्राध्यापकपदाची धुरा सांभाळत असताना जंगल संरक्षण व संवर्धन या विषयात तिने स्वतःला वाहून घेतलं आहे. तिने सुरू केलेल्या ‘मदर ट्री प्रॉजेक्ट'विषयी ती लिहिते- ‘मानवनिर्मित हवामानबदल हा एक जटिल प्रश्‍न होत चालला आहे. त्यातून माणसाला भविष्यात अनेक नैसर्गिक आपत्तींचा सामना करावा लागेल अशी चिन्हं आहेत. त्यासाठी जगभरातल्या जंगलांची परिसंस्था टिकवणं महत्त्वाचं ठरणार आहे.' आपल्या संशोधनाच्या अनुषंगाने हे प्रयत्न अधिक सजगपणे केले जावेेत याविषयी लेखिकेचा आग्रह दिसतो. प्रत्येक जंगल वेगळं असतं. तिथले प्राणी, पक्षी, झाडं, माती, मातीतील बुरशी व त्यामुळे असलेलं झाडांचं जाळं अशा सर्व पैलूंतून या गोष्टींचा विचार झाला पाहिजे. याचबरोबर मूळ रहिवाशांकडे परंपरेने चालत आलेलं जंगलासंबंधीतलं ज्ञान व शहाणपण यांचं महत्त्व जाणून त्याचा उपयोग केला गेला पाहिजे, असं तिला वाटतं. ‘मदर ट्री प्रोजेक्ट'द्वारे या विषयात कार्यरत राहणं हा आयुष्याचा मुख्य उद्देश बनला आहे, असं ती लिहिते.

पुस्तकात मांडलेल्या झाडांशी संबंधित सर्व गोष्टी शास्त्रकाट्याच्या कसोटीवर खऱ्या उतरलेल्या आहेत. मात्र, पुस्तकात लेखिकेने त्याला थोडं काव्यमय स्वरूपदेखील दिलेलं आहे. ‘रोमॅन्टिसिझम' परंपरेत बसेल अशा प्रकारची मांडणीही पुस्तकात दिसते. यावरून लेखिकेवर टीका झालेली आहे. एखाद्या वैज्ञानिक सिद्धांताची भावनाप्रधान मांडणी धोकादायक आहे, असं काही वैज्ञानिकांचं म्हणणं आहे. निसर्गाला मानवी मूल्यांच्या परिप्रेक्ष्यातून बघणं त्या शास्त्रज्ञांना मान्य नाही. लेखिकेचं मत मात्र थोडं वेगळं आहे. तिने ही मांडणी जाणूनबुजून केलेली आहे. त्यायोगे जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत हे संशोधन पोहोचेल आणि याविषयीची जागृती होण्यास मदत होईल असं तिला वाटतं. मला स्वत:ला लेखिकेचा हा दृष्टिकोन चूक वाटत नाही. कारण हे पुस्तक तिने मुख्यत: सामान्यजनांसाठी लिहिलेलं आहे.

आज मी जेव्हा जंगलातलं एखादं शंभर वर्षं जुनं झाड बघतो तेव्हा हा ‘मातृवृक्ष' असेल का हा प्रश्‍न सहजपणे मनात येतो. मध्यंतरी उत्तराखंडमध्ये जुने देवदार पाहिले आणि त्यांच्या पायाशी त्यांचीच छोटुकली रूपं असावीत अशी रोपटी दिसली. हे कुटुंबच असेल का, असं वाटलं. हा या पुस्तकाचाच प्रभाव. वनस्पतींसकट आपण सर्व सजीव एका समान धाग्याने जोडलेले आहोत ही जाणीव लेखिका अनेक वेळा करून देते. तिच्या संशोधनाबद्दल जाणून घेतल्यावर जंगल हा आपल्यासाठी झाडांचा केवळ एक समूह राहत नाही, तर ते ‘सामाजिक' संस्था म्हणून आपल्यासमोर येतं.

या संशोधनाचा मुख्य सांस्कृतिक प्रवाहावरतीदेखील प्रभाव पडला. 2009 साली प्रदर्शित झालेल्या ‘अवतार' या प्रसिद्ध चित्रपटात दिग्दर्शक जेम्स कॅमेरुन यांनी ‘ट्री ऑफ सोल्स' ही संकल्पना दाखवलेली आहे, ती या संशोधनातूनच आली. अमेरिकन कादंबरीकार रिचर्ड पॉवर्स यांच्या ‘द ओव्हरस्टोरी' या पुलित्झर पुरस्कारविजेत्या (2019) कादंबरीतील पॅट्रिशिया वेस्टरफोर्ड हे पात्र डॉ. सुझेन सिमार्डवरच बेतलेलं आहे.

प्रस्तुत पुस्तक आत्मचरित्रात्मक असल्यामुळे लेखिकेचं एक वैज्ञानिक म्हणून वैयक्तिक आयुष्य कसं गेलं हेसुद्धा आपल्यासमोर उलगडतं. जंगलावरील संशोधनात त्या काळात तरी महिला तुरळकच. प्रत्यक्ष जंगलात प्रसंगी एकट्याने जाऊन, अनेक दिवस राहून प्रयोग करणं ही अनेक दृष्टींनी आव्हानात्मक गोष्ट आहे. यातले अनेक संभाव्य धोके जाणून घेऊन लेखिकेने संशोधन कसं चालू ठेवलं याचे किस्से आणि तिला आलेले थरारक अनुभव पुस्तकात वाचायला मिळतात. इतर, मुख्यत: पुरुष शास्त्रज्ञांकडून तिच्या संशोधनावर संशय व्यक्त केला जाणं किंवा पुरुष शास्त्रज्ञांनी त्यांना आपल्या कंपूत सहजपणे न स्वीकारणं अशा अनुभवांविषयी ती लिहिते; पण यातून संशोधन क्षेत्रात राहण्याचा तिचा निश्चय अधिकच दृढ झाला, असंही ती आवर्जून नमूद करते. लग्न-मूल यामुळे होणारी कौटुंबिक ओढाताण तर तिला होतीच; पण तिचा घटस्फोट झाला आणि तिच्या अडचणी अधिक वाढल्या. कर्करोगासारख्या गंभीर आजारालाही तिला सामोरं जावं लागलं. त्या परिस्थितीतही तिने आपलं संशोधन अखंडपणे कसं चालू ठेवलं हे वाचणं खरोखरच स्फूर्तिदायक आहे.

आपल्या संशोधनातून मिळणारी दृष्टीच या खडतर परिस्थितीला सामोरं जाण्यास उपयोगी पडली असं ती लिहिते. रोगाने पछाडलेल्या किंवा वणव्याने भाजून निघालेल्या जंगलातील झाडाला ‘मातृवृक्ष' जसा आधार देतो आणि पुन्हा शब्दश: प्रफुल्लित करतो तसंच काहीसं मानवी समाजाच्या बाबतीतही असतं. आपले नातेवाईक, मित्रसमुदाय, समाजाने उभ्या केलेल्या संस्था यांमध्ये तो ‘मातृवृक्ष' सामावलेला असतो, अशी कल्पना ती मांडते. लेखिकेचा हा सकारात्मक दृष्टिकोन नक्कीच अंतर्मुख करायला लावणारा आहे.©

फाइंडिंग द मदर ट्री
डॉ. सुझेन सिमार्ड
प्रथम आवृत्ती : मे 2021
पेंग्विन प्रकाशन