योगिंदर सिकंद हे दिल्लीच्या जामिया मिलिया इस्लामिया विद्यापीठात प्राध्यापक आहेत. दक्षिण आशियातील मुस्लिम समाज हा त्यांच्या अभ्यासाचा विषय आहे. त्यांनी लिहिलेली पुस्तकं प्रतिष्ठाप्राप्त आहेत. इराणमधील शिया पंथीय मुस्लिम संघटनेने आयोजित केलेल्या एका परिषदेत आपला निबंध वाचण्यासाठी ते नुकतेच इराणला जाऊन आले.

या दौऱ्यात त्यांना भेटलेल्या इराणी लोकांची मानसिकता, त्यांच्यातील कट्टरपणा नि उदारमतवाद, तिथली गावं-शहरं-धार्मिक पवित्र स्थळं, तिथे दिसून येणारा धर्म-संस्कृति-इतिहास याबद्दलचा इराणी दृष्टिकोन यांचं या बिगर मुस्लिम भारतीय अभ्यासकाने केलेलं सहज वर्णन.

१.

जवळपास तीन तास उघडे-बोडके डोंगर आणि पडीक जमिनींवरून उडत असलेलं आमचं विमान अखेर तेहरानच्या दिशेनं खाली उतरू लागलं. मी अधीरतेनं खिडकीतून बाहेर पाहिलं. तेहरानच्या सभोवतीचा उपनगरीय परिसर दिसेल अशी अपेक्षा होती; प्रत्यक्षात दिसली ती सलग क्षितिजापर्यंत पसरत गेलेली ओकीबोकी आणि उजाड टेकाडं. विमान जमिनीवर उतरलं, तेव्हा विमानातून तेहरानचं ‘इमाम खोमैनी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ' अगदीच भकास आणि ओसाड वाटलं. विमानतळावर फारशी हालचाल दिसत नव्हती. त्या प्रचंड परिसरात फक्त दोन विमानं दिसत होती. तीही इराणीच. मी खट्टू झालो.

हेही वाचा: नेतान्याहूंनी इराणशी लढाई का आरंभलीय?

अवघ्या पाच मिनिटांतच मी विमानतळाच्या मुख्य इमारतीत पोहोचलो. मघाशी विमानातून उतरत असताना जे उदासवाणं चित्र दिसलं होतं, त्याला अगदी विसंगत असं इथलं दृश्य होतं. भारतीय विमानतळांच्या तुलनेत हे विमानतळ स्वच्छ आणि दिमाखदार होतं. इथं उत्साही लगबग जाणवत होती. मला वाटलं होतं, पायघोळ बुरखा धारण केलेल्या उदासवाण्या स्त्रिया आणि कडक चेहऱ्याच्या दाढीधारी पुरुषांकडून आपलं स्वागत होईल. निदान प्रसारमाध्यमांनी तरी इराणची माझ्यावर ही ओळख ठसवली होती. प्रत्यक्षात, मला बसलेला धक्का सुखद होता. एका हसतमुख चेहऱ्याच्या स्त्रीनं माझं स्वागत केलं. ती सुरक्षा रक्षक होती. निळ्या रंगाचा आकर्षक कोट तिनं परिधान केला होता आणि त्याला साजेशा रंगाचं छानसं वस्त्र तिनं केसांवरून गुंडाळलं होतं. मी कस्टममधून बाहेर पडत असताना, ती हसतमुखानं म्हणाली, ‘वेलकम टू इराण'

अभ्यागत कक्षापलीकडे पाहुण्यांचं स्वागत करण्यासाठी आलेल्या नातेवाइकांची आणि मित्रांची गर्दी दिसत होती. त्यामध्ये पाश्चिमात्य धाटणीचा पोषाख परिधान केलेले पुरुष आणि स्त्रियाही होत्या. डोक्यापासून पायापर्यंत संपूर्ण काळा बुरखा परिधान केलेल्या स्त्रियांची संख्या अगदीच अल्प दिसत होती. बहुतेक स्त्रियांनी पाश्चिमात्य धाटणीचे गुडघ्यापर्यंत पोहोचणारे कोट परिधान केले होते आणि डोक्यावर रंगीबेरंगी स्कार्फ सैलसर गुंडाळले होते. मोठ्या उत्साहाने हात हलवत ते आपापल्या पाहुण्याचं स्वागत करत होते. भिंतींवर नियॉन दिव्यांनी सजवलेले जाहिरात फलक दिसत होते, त्यामधून अनेकविध अद्ययावत परदेशी वस्तू आणि उपकरणं ग्राहकांना खुणावत होती.

वृत्तपत्रं-दूरचित्रवाणी अशा प्रसारमाध्यमांनी माझ्या मनावर इराणची जी प्रतिमा बिंबवली होती, तिचा अवघ्या पाच मिनिटांत असा निकाल लागला!

एका शियापंथीय धार्मिक संघटनेच्या निमंत्रणावरून मी तेहरानला आलो होतो. ‘विविध धर्मांमधील मसिहावादाच्या संकल्पना' या विषयावरील परिषदेत सहभागी होण्यासाठी. इराण हा शियाबहुल इस्लामी देश. शिया हा इस्लामच्या प्रमुख पंथांपैकी एक पंथ आहे. या पंथाची महदी या मसिहावर श्रद्धा आहे. कितीतरी शतकांपूर्वी, बाल्यावस्थेत असताना या मसिहाने एका गुहेत प्रवेश केलाय आणि जगाच्या अंताच्या आगमनाची वार्ता देण्यासाठी तो परत येणारेय, अशी ही श्रद्धा आहे.

या परिषदेची माहिती मला इंटरनेटच्या माध्यमातून मिळाली होती. मी काही मसिहावादाचा तज्ज्ञ नाही, पण तरीही या परिषदेसाठी मी अर्ज केला. अर्थात, तो मंजूर होऊन निमंत्रण मिळेल असं मला अजिबात अपेक्षित नव्हतं. पण आश्चर्य म्हणजे मला निमंत्रण मिळालं. आयोजकांनी माझ्या येण्या-जाण्याच्या प्रवासाची व्यवस्था करून तिकिटं पाठवली होती. परिषदेसाठी आलेल्या इतर पाहुण्यांप्रमाणेच माझीही राहण्याची व्यवस्था तेहरानमधल्या एका उंची हॉटेलात करण्यात आली होती.

मला घेण्यासाठी आयोजकांनी विमानतळावर गाडी पाठवली होती. अली बाहेर माझी वाटच पाहात होता. अली हा शिया धार्मिक पाठशाळेचा विद्यार्थी. इराणमधल्या बहुतेक लोकांप्रमाणेच त्यालाही इंग्रजी फारसं कळत नव्हतं. फारसी आणि उर्दूमधल्या समान शब्दांचा आधार घेत आम्ही बोललो. गाडी तेहरानच्या दिशेनं निघाली.

‘मकाम-ए-इमाम‘, अली माझ्याकडे पाहात म्हणाला.

‘म्हणजे काय?', मी विचारलं.

‘अयातुल्ला खोमैनी', त्याने उत्तर दिलं. मला ते समजलं नाही. तेहरान शहर विमानतळापासून ८० कि.मी. अंतरावर होतं. सहापदरी आलिशान रस्त्यावरून आमची गाडी वेगानं चालली होती. जवळपास वीस मिनिटं अशीच गेली. नंतर एक विस्तीर्ण इमारत दिसू लागली. या इमारतीच्या एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंतचं अंतर एक किलोमीटर सहज असेल. आम्ही इमारतीच्या जवळ पोहोचलो, तेव्हा या इमारतीवरचे पाच विशाल सोनेरी घुमट आणि अनेक निमुळते मनोरे स्पष्ट दिसले.

‘आपण अयातुल्ला खोमैनी यांच्या कबरीजवळ आलो आहोत' अलीने सांगितलं.

अयातुल्ला खोमैनी यांच्या या कबरीचं बांधकाम सतरा वर्षांपूर्वी सुरू झालं. अजूनही ते पूर्ण व्हायचंय. बहुसंख्य इराणी लोकांचं हे पवित्र स्थान आहे. इमारतीच्या प्रवेशद्वाराजवळच्या प्रशस्त चौकात, तसंच अवतीभवती पसरलेल्या हिरवळीच्या पट्ट्यांवर असंख्य इराणी कुटुंबं दिसत होती. कुणी जपमाळेचे मणी ओढत होते, कुणी पुस्तक वाचत होते, कुणी चहा पीत होते, तर कुणी नुसतेच बसले होते. लहान मुलं-मुली आनंदाने बागडत होती, लपाछपीचा खेळ खेळत होती. कब्रस्तान म्हटल्यावर जे खिन्न-अंधारं चित्र नजरेसमोर येतं, त्यापेक्षा हे चित्र कितीतरी वेगळं होतं. आम्ही तिथे थांबलो.

एखाद्या स्टेडियमप्रमाणे पसरलेल्या या इमारतीच्या एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंत लोकरीचे मऊ गालिचे पसरलेले होते. आतमध्ये भाविक स्त्री-पुरुषांची प्रचंड गर्दी दिसत होती. खोमेनी यांच्या कबरीभोवती असलेली चांदीची जाळी घट्ट पकडून लोक प्रार्थना करत होते, आशीर्वाद मागत होते. स्त्रियांकरता आणि पुरुषांकरता स्वतंत्र विभाग होते, पण स्त्री आणि पुरुष एकमेकांना पाहूच शकणार नाहीत, इतकेही ते काटेकोर बंदिस्त नव्हते.

अयातुल्ला खोमैनी यांची कबर साधीसुधी होती, जणू त्यांच्या साध्या राहणीचंच ते प्रतीक होतं. शेजारीच, त्यांचा मुलगा मुस्तफा याची तशीच साधीसुधी कबर होती. दोन्ही कबरींवर चांदीचं छत होतं आणि सर्व बाजूंनी हिरव्या काचेच्या खिडक्या. या खिडक्यांजवळ भाविकांनी अर्पण केलेल्या चलनी नोटांचे ढीग पसरलेले दिसत होते.

अलीने त्याची प्रार्थना संपवली आणि आम्ही दोघंही पुन्हा गाडीमध्ये बसलो. मुक्कामाचं हॉटेल इथून जवळजवळ चाळीस किलोमीटर दूर होतं. प्रशस्त, रुंद, विमानतळाच्या धावपट्टीसारखा गुळगुळीत रस्ता आणि सुव्यवस्थित वाहतूक! आम्ही एका टोल नाक्यावरून पुढं गेलो, तेव्हा आसपास इमारतींचं जंगल दिसू लागलं. हा तेहरान शहराचा दक्षिणेकडचा भाग. तेहरानची लोकसंख्या जवळपास एक कोटी चाळीस लाख आहे. बहुतांशी गरीब लोक आम्ही ज्या दक्षिणेच्या भागातून चाललो होतो तिथे राहतात. अलीने मला माहिती पुरवली. मला मात्र तिथं गरिबीचं कोणतंही लक्षण दिसत नव्हतं. भारतीय परिमाणानुसार ही मध्यमवर्गीय वस्तीच म्हणायला हवी. इथल्या इमारती साध्या पण नीटनेटक्या होत्या. रस्ते रुंद होते. जाता जाता मला अनेक उद्यानंही दिसली. लोक एकूण खाऊन-पिऊन सुखी दिसत होते. जसजसे, आम्ही तेहरानच्या उत्तरेकडे जाऊ लागलो, तसतशा इमारती अधिक उंच, प्रशस्त आणि आधुनिक दिसू लागल्या. रस्त्यालगत चिनार वृक्षांच्या रांगेसोबत चमकदार सजावटीनं सजलेली विविध दुकानंही दिसत होती. अनेक प्रशस्त बंगले आणि त्यांच्या भोवतीची उंच कुंपणंही दिसत होती. एखाद्या युरोपीय शहराचा भास व्हावा, असंच हे शहर दिसत होतं. जेमतेम अर्ध्या तासात आम्ही हॉटेल ‘इस्तघलाल'वर पोहचलो.

आमची निवासाची व्यवस्था या पंचतारांकित हॉटेलात करण्यात आली होती. ही एक भव्य आणि बहुमजली वास्तू होती. हॉटेलच्या प्रवेशद्वाराजवळ भिंतीवर एक फलक अतिथींचं स्वागत करत होता. त्यावर तोडक्या-मोडक्या इंग्रजीत लिहिलं होतं,

‘प्रिय अतिथी, इराणी आणि इस्लामी मूल्यांचं जतन व्हावं या उद्देशाने इस्लामी हिजाब आणि नैतिक तत्त्वांचं पालन करावं, ही नम्र विनंती.'

या ओळींखाली मावळतीच्या लालसर सूर्याच्या पार्श्वभूमीवर एका शांत-गंभीर स्त्रीचं चित्र रेखाटलेलं होतं. तिनं डोक्यावरून काळ्या रंगाचा हिजाब किंवा स्कार्फ लपेटलेला होता. तिचा चेहरा मात्र खुला होता.

बहुधा, हा फलक स्त्रियांना उद्देशून असावा. इस्लामामध्ये स्त्रियांनी हिजाब परिधान करणं अपेक्षित असतं. तथापि, इस्लाममध्ये पुरुषांनीसुद्धा साधा आणि सभ्य पोशाख परिधान करणं अपेक्षित आहे. मात्र पोशाखाच्या बाबतीत पुरुषांवर असं कुठलं काटेकोर बंधन मला आढळलं नाही. बहुतेक पुरुष पाश्चिमात्य धर्तीच्या वेशभूषेतच दिसत होते. अपवाद फक्त मुल्ला-मौलवींचा आणि काही कुर्दांचा. त्यांचे पोशाख पारंपरिक होते. असं असलं तरी, इथं स्त्रियांनी ‘इस्लामी पोशाखा'च्या संदर्भातील नियमांची मर्यादा सांभाळत आपापल्यापरीनं मोकळीक घेतल्याचं जाणवत होतं. सर्वसाधारणपणे गरीब कुटुंबामधल्या किंवा धार्मिक संस्कारांचा पगडा असलेल्या कुटुंबातील स्त्रिया संपूर्ण बुरखा परिधान करत असाव्यात. इस्तघलाल हॉटेलमध्ये अशा स्त्रिया फारच थोड्या दिसत होत्या. इथं दिसत असलेल्या बहुतेक स्त्रिया श्रीमंत वर्गातल्या आणि पाहुण्या होत्या. ‘इस्लामी हिजाब'च्या नियमात त्यांनी आपल्या आपल्या पद्धतीनं पळवाटा शोधल्या होत्या. बहुतेकजणींनी रंगीबेरंगी स्कार्फ डोक्यावरून सैलपणे लपेटलेले होते. विविध रंगांच्या छटांचे फॅशनेबल कोट त्यांनी परिधान केले होते. काही स्त्रियांचे सोनेरी छटांनी रंगवलेले केस स्कार्फच्या आडून चेहऱ्यावर ओघळत जणू या नियमाला वाकुल्या दाखवत होते, तर काहीजणींनी परिधान केलेले तंग कोट त्यांच्या कमनीय बांध्याची जाणीव करून देत होते. हॉटेलच्या लॉबीत टेबलांभोवती आपल्या पुरुष साथीदारांच्या सोबत गुजगोष्टी करत, हवेत हलकेच सिगरेटचे धूर सोडत बसलेल्या आणि भरपूर मेकअप केेलेल्या स्त्रियांची संख्याही कमी नव्हती.

लॉबीच्या उंची सजावटीनं सजवलेल्या भिंतीवर अयातुल्ला खोमैनी आणि खामेनी यांची धीरगंभीर छायाचित्रं दिसत होती. प्रेषित मुहम्मद पैगंबर आणि इमाम अली यांच्या पवित्र वचनांचे फलक दिसत होते.

मी माझ्या रूमकडे निघालो. खाली मशिदींमधून नमाजसाठी उपस्थित राहण्याच्या सूचना दिल्या जात होत्या. माणसांची एक रांग मी मशिदीकडे जाताना पाहिली. पण त्याचवेळी इतर अनेकजण रस्त्यावर रेंगाळलेले दिसत होते. कुणी रस्त्याच्या कडेला रेस्टॉरन्टमध्ये कॉफीचे घुटके घेत होते, कुणी आपल्या गाडीमध्ये बसून भरधाव वेगाने जात होते. इराणमध्ये धार्मिक बाबींमध्ये कठोर नियंत्रण असल्याचं मी ऐकलं होतं. पण इथं तसं काही दिसत नव्हतं. लोकांवर कुणी कडक लक्ष ठेवून असल्याचं दिसत नव्हतं. मशिदीत गेला नाही, म्हणून कुणी कुणाला पकडत नव्हतं किंवा जाब विचारत नव्हतं.

प्रसारमाध्यमांनी माझ्यावर बिंबवलेल्या इराणपेक्षा हा इराण वेगळा होता!

२.

परिषद कधी सुरू होणार, हे कुणालाच खात्रीशीर माहीत नव्हतं. आम्हाला कुणालाच कार्यक्रमपत्रिका मिळाली नव्हती. सकाळचा ब्रेकफास्ट स्वादिष्ट होता. ब्रेकफास्टनंतर मी लॉबीत इतरांची वाट पाहात थांबलो. कदाचित त्यांच्यापैकी कुणालातरी पुढचा कार्यक्रम माहीत असेल. हळूहळू लॉबीमध्ये परिषदेत सहभागी असलेल्या व्यक्तींची गर्दी वाढली. प्रत्येकजण इकडं-तिकडं चौकशी करत होता. कुणालाच निश्चित काही समजत नव्हतं. चार वेगवेगळ्या वेळा आणि ठिकाणं माझ्या कानावर पडली.

अखेर, हॉटेल समोरच्या हिरवळीवरून फेरफटका मारण्यासाठी मी बाहेर पडलो. रस्त्यावर वाहनांची अखंड वर्दळ चालू होती. इराणमध्ये पेट्रोल पुष्कळ आहे. स्वस्तही आहे. भारतीय रुपयांत सांगायचं, तर लिटरला चार रुपये! वास्ततिक, अमेरिकेच्या पुढाकारातून इराणवर लादण्यात आलेल्या निर्बंधांमुळे खनिज तेल शुद्धिकरणाचं तंत्रज्ञान इराणला नाकारण्यात आलंय. त्यामुळे खनिज तेलाच्या निर्यातीच्या बदल्यात इराणला शुद्ध तेलाची आयात करावी लागतेय. सरकारनं पेट्रोलच्या वापरावर रेशनिंग आणलंय. एका वाहनाला एका महिन्याकरता शंभर लिटर पेट्रोल वापरण्याची मर्यादा घालण्यात आलीय. तरीही तेहरानच्या रस्त्यावर प्रचंड वाहनं धावत असतात. (रहदारी पुष्कळ असली, तरी ती सुनियंत्रित आहे. रस्ते गुळगुळीत आहेत. त्यामुळे क्वचितच कधीतरी ट्रॅफिक जाम होतो.)

हॉटेलच्या प्रवेशद्वाराजवळच्या एका फलकाकडं माझं लक्ष गेलं. ‘इमाम खोमैनी यांनी आरंभलेलं क्रांतिपर्व इमाम महदी यांच्या आगमनापर्यंत सुरूच राहणार आहे.'

पण हॉटेल इस्तघलालच्या अतिथींमध्ये क्रांतीचा उत्साह मला अभावानेच जाणवला. त्यांच्याकडे परदेशी बनावटीच्या दिमाखदार गाड्या होत्या. क्वचितच एखाद्या पुरुषानं दाढी राखलेली होती. १९७९ मध्ये, भर इस्लामी क्रांतीच्या काळात पुरुषांनी दाढी राखणं जवळजवळ अनिवार्यच झालेलं होतं. इथे बहुतेकांनी व्यवस्थित स्टार्च केलेले सूट परिधान केलेले होते किंवा टी शर्ट-जीन्स असा इन्फॉर्मल पोशाख केलेला होता. पूर्ण बुरखाधारी स्त्रिया अगदीच अल्प होत्या. एकूणच, सांस्कृतिक आघाडीवर इस्लामी क्रांतीच्या प्रवक्त्यांना चिंता वाटावी, असं बरंच काही होतं.

मी रस्ता ओलांडून पलीकडच्या बाजारपेठेत गेलो. इथे ओसंडून वाहणारा खरेदीचा उन्माद मला ठळकपणे जाणवला आणि तितकाच ठळक वर्ग भेदही. इराणी विचारवंतांनी इस्लामी अर्थशास्त्राबद्दल बरंच काही लिहिलेलं आहे. धार्मिक आणि नैतिक मूल्यं, गरिबांविषयी तळमळ केंद्रस्थानी असलेल्या आर्थिक रचनेचा त्यांनी पुरस्कार केला आहे. पण इथली वस्तूंनी आणि ग्राहकांनी खचाखच भरलेली दुकानं पाहताना क्रांतीची ध्येयं आणि प्रत्यक्ष वस्तुस्थिती यातला विरोधाभास जाणवत होता. मग मीही या खरेदीच्या उत्सवात सामील झालो. बहुविध स्वादांचं मिश्रण असलेलं एक मोठं आइस्क्रिम खरेदी केलं. भारतीय रुपयात सांगायचं, तर ते मला पंधरा रुपयांना पडलं. अर्ध्या तासानंतर हॉटेलमध्ये परतेपर्यंत ते मला पुरलं. परिषदेच्या आयोजकांची आता धांदल उडालेली होती. परिषदेला आलेल्या निमत्रिंतांना नेण्यासाठी हॉटेलच्या दारात बस उभी होती आणि आयोजक पाहुण्यांना बसमध्ये बसण्याची घाई करत होते.

बसमधून आम्ही थोड्याच अंतरावर असलेल्या एका स्टेडियमवजा सभागृहाजवळ पोहोचलो. इराण सरकारने आयोजित केलेले आंतरराष्ट्रीय कार्यक्रम इथं होतात, असं समजलं. सभागृहाभोवतीच्या कठड्यांवर इमाम महदी-शियांच्या बाराव्या इमामांच्या जन्मदिनानिमित्तानं त्यांना वंदन करणारे रंगीत आकर्षक फलक लावण्यात आले होते. आमची परिषदही इमाम महदीच्या जन्मदिनाच्या निमित्तानेच आयोजित करण्यात आली असावी. इथेही अयातुल्ला खोमैनी आणि खामेनी यांची भव्य छायाचित्रं होतीच.

आम्ही सभागृहात जाऊ लागलो. सर्वांत पुढे होते, मसुद पौर सय्यद अघाई. ‘ब्राईट फ्यूचर इन्स्टिट्यूट'चे संचालक. या संस्थेनंच ही परिषद आयोजित केली होती. मसुद अघाई यांनी शिया धर्मगुरूचा पोशाख परिधान केला होता. सैलसर पायघोळ अंगरखा आणि त्यावर काळ्या रंगाचा बिनबाह्यांचा झगा. डोक्यावर काळ्या रंगाचा वजनदार फेटा. हे त्यांचं सय्यद असल्याचं, म्हणजेच प्रेषित मुहम्मद यांचा वारस असल्याचं चिन्ह होतं. ‘हुज्जत अल-इस्लाम वल मुस्लिमन' ही त्यांना लाभलेली सन्माननीय उपाधी शिया धर्मगुरुंच्या पंक्तीतलं त्यांचं ज्येष्ठ स्थान दाखवत होती.

प्रवेशद्वाराजवळ असलेला रक्षक प्रत्येक पाहुण्याला सलाम करत होता. मला अचानक मी अतिविशिष्ट व्यक्ती असल्यासारखं वाटलं!

ब्राईट फ्यूचर इन्स्टिट्यूट या नावावरून ही विद्यार्थ्यांना उच्च शिक्षण देणारी संस्था असेल, असं वाटू शकतं. पण इमाम महदी यांच्या संभाव्य आगमनाची वार्ता सर्वदूर पोहोचवण्याचं कार्य ही संस्था करतेय. हेच या संस्थेचं मिशन आहे. इमाम महदी जगातील पाखंड संपुष्टात आणतील आणि जगात सुशासन स्थापन करतील, अशी शियापंथीयांची श्रद्धा आहे. या परिषदेमध्ये इमाम महदी यांच्या सिद्धांताच्या विविध पैलूंवर चर्चा होणार होती.

मी या परिषदेत रियाझ गोहरशाही या एका विक्षिप्त व्यक्तीविषयी निबंध वाचणार होतो. हा पाकिस्तानी आहे. आपणच इमाम महदी असल्याचा त्याचा दावा आहे. इतकंच नव्हे, तर ज्यू आणि ख्रिस्तीधर्मीयांना अवताराचं वचन देणारा मसिहा आणि हिंदूंना ज्याची प्रतिक्षा आहे, तो कल्की अवतारही तोच असल्याचा त्याचा दावा आहे.

सभागृह भव्य होतं. इतकं भव्य आणि प्रशस्त सभागृह याआधी मी कधी पाहिलं नव्हतं. दोन हजारांहून अधिक लोक बसू शकतील इतकी या सभागृहाची क्षमता होती. मी व्यासपीठाच्या जवळच्या रांगेत एका आरामदायी खुर्चीत बसून सभागृहात येणाऱ्या लोकांचं निरीक्षण करू लागलो. त्यात अधिकतर इराणी होते. अरबांची उपस्थितीही लक्षणीय होती. भारत, पाकिस्तान आणि आफ्रिकेतल्या देशांमधून अनेकजण आले होते. काही युरोपीयसुद्धा दिसत होते. पुढच्या रांगांमध्ये अनेक शिया धर्मगुरू बसले होते. त्यांचे पायघोळ अंगरखे, काळ्या रंगाचे बिनबाहीचे झगे आणि डोक्यावरच्या फेट्यांमुळे ते उठून दिसत होते. माझ्या शेजारी एक इराणी इंजिनिअर बसला होता. तो 'इमाम महदीची विश्वशासन व्यवस्था' या विषयावर निबंध वाचणार होता. त्यानं मला सांगितलं, इथं अनेक थोर शिया धर्मगुरू उपस्थित आहेत.

पवित्र कुराणमधील काही चरणांचं पठण होऊन परिषदेचं उद्घाटन झालं. त्यानंतर एका गायकवृंदाने पवित्र गाणी गायली. सकाळच्या सत्राच्या अध्यक्षांनी निमंत्रितांचं स्वागत केलं. या निमंत्रितांची संख्या पाचशेहून अधिक असावी. त्यांनी घोषणा केली की, इमाम महदींच्या आगमनाची वार्ता शिया, विशेषत: इराणी शिया जगाला देणार आहेत. इमाम महदी गेल्या हजार वर्षांहून अधिक काळ गूढ अज्ञातात आहेत. त्यांच्या आगमनासाठी शियांनी तयार राहावं, त्यासाठी शासन, प्रसारमाध्यम आणि शिक्षण व्यवस्थेनं आपापलं योगदान द्यावं. त्यांनी म्हटलं की, ‘महदी विचारधारे'चं खच्चीकरण करण्याचा डाव अमेरिका खेळत आहे, त्यापासून शियांनी सावध राहावं. त्यांच्या भाषणाला श्रोते उस्फूर्त दाद देत होते. त्यांच्यानंतरच्या वक्त्यांनाही श्रोत्यांची अशीच दाद मिळत गेली. लोक प्रेषितांचा आणि त्यांच्या कुटुंबीयांचा, त्याच्या वारसांचा उत्साहानं जयजयकार करत होते. काही धर्मगुरुंची भाषणं झाली. बहुतेक साऱ्या वक्त्यांचं आवाहन सारखंच होतं.

सभागृहात अचानक शांतता पसरली. लोक आपापल्या जागेवर उठून उभे राहिले. एका रुबाबदार व्यक्तिमत्त्वाच्या मध्यमवयीन गृहस्थाने सभागृहात प्रवेश केला. त्यानं करड्या रंगाचा साधा सूट परिधान केला होता. त्याच्याभोवती चाहत्यांचा गराडा होता. व्यासपीठावरील धर्मगुरुंच्यामधे तो स्थानापन्न झाला.

मी त्यांना ओळखलं. त्यांचे फोटो मी पाहिले होते.

महमुद अहमदिनिजाद. इराणचे विद्यमान अध्यक्ष.

या परिषदेचे ते प्रमुख पाहुणे होते. मला पुन्हा एकदा मी कोणी अतिविशिष्ट व्यक्ती असल्यासारखं वाटलं!

पाश्चिमात्यांनी अहमदिनिजाद यांच्याबद्दल बराच अपप्रचार केला आहे; पण इराणमध्ये त्यांचा प्रचंड प्रभाव आहे. कोट्यवधी इराणी त्यांचे चाहते आहेत. त्यांच्या साधेपणाच्या कितीतरी गोष्टी इराणी लोकांनी मला सांगितल्या. एकदा एका अमेरिकन टीव्हीवरच्या मुलाखतीत त्यांना प्रश्न विचारण्यात आला, ‘तुम्ही सकाळी आरशात जेव्हा तुमचा चेहरा पाहता, तेव्हा तुम्ही स्वत:ला काय सांगता?' त्यांनी उत्तर दिलं, ‘आरशात दिसणाऱ्या व्यक्तीला मी सांगतो, तू एका सामान्य सेवकापेक्षा मोठा नाहीस. आज तुझ्यावर इराणची सेवा करण्याची मोठी जबाबदारी आहे.'

अशा कितीतरी गोष्टी. उदा. इराणचे अध्यक्ष झाल्यानंतर अध्यक्षांच्या कार्यालयातील किंमती पर्शियन गालिचे त्यांनी तेहरानमधल्या एका मशिदीला दान केले. अतिथी कक्षाचा श्रीमंती थाट उतरवून लाकडी फर्निचरच्या एका साध्यासुध्या खोलीत त्याचं रूपांतर केलं. अध्यक्षांसाठी खास तैनात असलेल्या विमानाचं त्यांनी मालवाहू विमानात रूपांतर करून सार्वजनिक खर्च कमी केला. ते स्वत: सर्वसाधारण विमानाने प्रवास करतात. ते राहतात त्या भागात तेहरान म्युनिसिपालटीचे सफाई कामगार काम करत असताना बऱ्याचवेळा ते त्यांच्यात सहभागी होऊन रस्त्यांच्या सफाईचं काम करतात. त्यांची स्वत:ची मालमत्ता सर्वसाधारण आहे. तीस वर्षांची जुनी गाडी ते वापरतात. त्यांचं घर छोटं आहे. जुनं आहे. वडिलांपासून त्यांच्याकडे चालत आलेलं आहे. मुख्य म्हणजे ते गरीब वस्तीत आहे. ते अजूनही तिथंच राहतात. अध्यक्ष म्हणून वेतन घेण्यास त्यांनी नकार दिलाय. त्या पैशांवर राष्ट्राचा अधिकार आहे, असं ते म्हणतात. अहमदिनिजाद यांच्या साध्या राहणीच्या अशा कितीतरी गोष्टी सांगितल्या जातात.

अहमदिनिजाद प्रभावी वक्ते आहेत. ते फारसी मधून बोलले. त्याचवेळी इतर भाषांमधून त्यांच्या भाषणाचे अनुवाद केले जात होते. ‘ईश्वर एक आहे, सर्व शक्तींचा तो एकमेव स्रोत आहे, असं सर्वच प्रेषितांनी सांगितलंय; ईश्वरानं माणसासाठी बनवलेला आराखडा साम्राज्यवादी ताकदी मोडून काढत आहेत, त्यामुळे त्यांना दैवी कोपाशी सामना करावा लागेल; इमाम महदी त्यांच्या दडपशाहीचा अंत करतील, म्हणूनच साम्राज्यवादी शक्ती इमाम महदींना घाबरतात. जुलूमशहांचा अंत होईल, ईश्वरावर श्रद्धा आणि एकतेच्या बळावर मानवतेचा पुनर्जन्म होईल...' अहमदिनिजाद यांच्या भाषणावर टाळ्यांचा वर्षाव झाला.

ते व्यासपीठावरून उतरले, तशी त्यांच्या चाहत्यांनी त्यांच्या दिशेनं धाव घेतली. एकमेकांना ढकलत, मागे हटवत त्यांचा हात हातात घेण्यासाठी आणि त्यांची स्वाक्षरी घेण्यासाठी सर्वजण धडपडत होते. मीही त्या गर्दीत सामील झालो, पण अहमदिनिजाद यांची केवळ एक झलक पाहण्यासाठी आतूर झालेल्या स्त्रियांच्या एका घोळक्यानं मला बाजूला ढकललं.

अध्यक्ष निघून गेल्यानंतर गर्दी चहाच्या टेबलांकडे वळली. मी तिथं पोहोचेपर्यंत चहा संपला होता. सिगरेटची तल्लफ आल्यानं मी बाहेर पडलो.

३.

चहाची विश्रांती संपल्यानंतर सत्र पुन्हा सुरू झालं. एकापाठोपाठ एक अयातुल्लांची भाषणं होत होती. सगळ्यांचं म्हणणं एकच होतं. इमाम महदी येणार आहेत. ते आल्यानंतर सर्व अन्यायांचा अंत होणार आहे.

सभागृहाच्या बाहेरच्या आवारात पुस्तकांचं प्रदर्शन भरवलेलं होतं. इथं खासगी प्रकाशन संस्थांनी स्टॉल लावले होते. सरकारी अनुदान मिळणाऱ्या प्रकाशन संस्थांचेही स्टॉल होते. बहुतेक पुस्तकं आणि इतर साहित्य इमाम महदींशी संबंधित होतं. शिया पंथावरही पुस्तकं होती. मात्र इंग्रजी पुस्तकं फारशी नव्हतीच; जी थोडीफार होती, ते फारसीतून इंग्रजीत केलेले ओबडधोबड अनुवाद होते. त्यामुळे एक बरं झालं. मी पुस्तकं खरेदी केली नाहीत. एरवी, मला पुस्तकं दिसली की ती खरेदी करण्याचा मोह होतो. त्याऐवजी मी काही पोस्टर्स खरेदी केली. त्यावर फारसी आणि अरबी भाषेत वळणदार अक्षरांत काही धार्मिक वचनं कोरलेली होती.

आयोजकांनी अजूनही आम्हाला कार्यक्रमपत्रिका दिलेली नव्हती. इतके सारे निमंत्रित आहेत, अवघ्या दीड दिवसांत सगळ्यांचं सादरीकरण कसं होणार? मला आश्चर्यच वाटत होतं. पुस्तक प्रदर्शनाच्या बाजूला आयोजकांनी माहिती कक्ष सुरू केला होता. तिथं बसलेल्या तरुणांना विचारलं, ‘माझा निबंध मी कधी सादर करायचा आहे?'

त्यांच्यापैकी कुणालाही इंग्रजी बोलता येत नाही, हे माझ्या लक्षात आलं त्यांनी हसून माझ्याकडे पाहिलं आणि माना डोलावल्या. मला काहीच अर्थबोध झाला नाही. मग मी फारसी-उर्दू शब्दांचा आधार घेत ‘परिषद' ‘निबंध' असं काही म्हणालो.

‘वन मिनात' त्यांच्यापैकी एकानं म्हटलं आणि त्याच्या लॅपटॉपवर काही शोधण्याचा प्रयत्न केला. नंतर तो म्हणाला, ‘यू नो पेपर इन हिअर' मी चक्रावलो. याला नेमकं काय म्हणायचंय? याच्या कॉम्प्युटरमध्ये माझ्या निबंधाच्या सादरीकरणाविषयी माहिती नाहीय की परिषदेत माझ्या निबंधाचा सहभागच नाहीय? दुसऱ्या शक्यतेनं मी अस्वस्थ झालो. परिषदेत निबंध सादर करण्याच्या तयारीसाठी मी पंधरा दिवस खर्ची घातले होते. रियाझ गोहरशाही या स्वयंघोषित पाकिस्तानी महदीच्या पुरस्कर्त्यांनी प्रसृत केलेल्या प्रचार साहित्याची कंटाळवाणी पानच्या पानं मला वाचावी लागली होती.

‘तुम्ही बहुधा प्रतीक्षा यादीवर असाल. अयोजकांना विचारावं लागेल' त्या तरुणाने शेवटी नम्रपणे सांगितलं.

पुढे एक तासभर सत्र सुरू होतं. तेवढा वेळ मी इराणचं गाईडबुक वाचण्यात घालवला. मग जेवणाची वेळ झाली. सभागृहाला जोडून असलेल्या मोठ्या खोलीत जेवणाची व्यवस्था होती. तिथं सतरंज्या अंथरलेल्या होत्या. लोक त्यावर बसले. स्वयंसेवक थर्माकोलच्या बॉक्समधून लोकांना चिकन आणि योगर्टचे कप देत होते.

मला परिषदेच्या आयोजकांपैकी कुणाला तरी गाठायचं होतं. माझ्या निबंधाविषयी विचारायचं होतं. पण ते बहुतेक सगळे आपापसांत, नाही तर धर्मगुरुंबरोबर चर्चेत गढून गेलेले दिसत होते. मी विचार केला, जेवणानंतर कुणाला तरी गाठता येईल. पण जेवणानंतर लगेचच नमाजची घोषणा झाली. ते सगळे नमाजसाठी गेले. नमाज संपताच विश्रांतीच्या सुटीची घोषणा झाली. सभागृहाच्या बाहेर बसगाड्या प्रतीक्षा करतच होत्या. आयोजक आणि निमंत्रितांची त्या दिशेनं रांग लागली. आता हॉटेलवर जाऊन सारेजण विश्रांती घेणार होते. परिषदेसाठी आलेले इतरजण भोजनानंतर तिथंच सतरंज्यांवर आडवे झाले. विश्रांतीची वेळ कधी संपणार आणि परिषदेचं पुढचं सत्र कधी सुरू होणार, याची काहीच घोषणा करण्यात आली नव्हती.

मी चिडलो. जाम वैतागलो. शेवटी ठरवलं, दुपारच्या सत्राला उपस्थित राहायचं नाही. त्याऐवजी तेहरानमध्ये फिरायचं. नाहीतरी तेहरानसाठी माझ्याकडे फक्त एक दिवस होता. त्यामुळे काय पाहायचं हे नीटपणे ठरवणं भाग होतं. मी गाईडबुकात पाहिलं. ऐतिहासिक स्मारकं, वास्तू यामध्ये मला रस होता. तेहरानमध्ये अशा गोष्टी तुलनेनं कमी आहेत, असं गाईड बुकात नमूद केलेलं होतं.

बाहेर आलो. एका गाडीला हात केला. म्हटलं, ‘इमामझादा सालेह'ला जायचंय. तेहरानमध्ये एक बरंय. टॅक्सीशिवाय इतर गाड्याही टॅक्सीची भूमिका पार पाडतात. तुम्ही हात केलात, तुमची आणि वाहन चालकाची जाण्याची दिशा एकच असेल, तर तो तुमच्याबरोबर भाडं ठरवतो आणि तुम्हाला अपेक्षित स्थळी पोहोचवतो.

इमामझादा सालेह ही तेहरानच्या उत्तर भागातली एक भव्य वास्तू आहे. बारा शिया इमामांपैकी एकाच्या पुत्राची इथं कबर आहे. इथल्या भिंती आणि प्रवेशद्वार हिरव्या-निळ्या रंगाच्या टाईल्सच्या असंख्य तुकड्यांनी सजवलेल्या आहेत. त्यातून वेगवेगळे भौमितिक आकार साकारलेलेे आहेत. कुराणातली पवित्र वचनं त्यामध्ये गुंफलेली आहेत. अर्थात, इराणमधल्या अनेक जुन्या धार्मिक वास्तूंमध्ये अशा प्रकारची कारागिरी आढळून येते.

इथंही भाविकांची गर्दी होती. मी सतरंजीवर बसून भाविकांकडं पाहात होतो. माझ्या शेजारी एक तरुण बसला होता. त्यानं ओळखलं, मी भारतीय आहे. त्यानं मला ‘हॅलो' केलं. चंदिगढच्या कॉलेजमध्ये तो शिकतोय. उन्हाळ्याच्या सुटीसाठी तो मायदेशी परतलाय. त्याचं आणि माझं सुत जमलं. त्यानं मला बाहेर नेलं. आग्रहानं आइस्क्रिम खाऊ घातलं. नंतर एकमेकांच्या इ-मेल ॲड्रेसची देवाणघेवाण करून आम्ही निरोप घेतला.

तेहरानमधला उन्हाळाही भारताइतकाच कडक आहे, हे जाणवल्यानं मला आश्चर्य वाटलं. सप्टेंबरच्या सुरुवातीला तेहरान दिल्लीसारखंच तापलेलं असतं. उन्हाचा ताप सुसह्य करण्यासाठी मी आणखी दोन आइस्क्रिम्स खाल्ली आणि समोरच्या बागेतल्या चिनार वृक्षाच्या सावलीचा आश्रय घेतला. इथेही अनेक इराणी कुटुंब मौजमजा करत सहल साजरी करत होती.

मी गाईडबुकात पाहिलं. मी आता जिथं आहे, तिथून जवळच इमाम खोमैनी यांचं घर आहे. तासाभराच्या विश्रांतीनंतर मी पुन्हा ताजातवाना झालो. इमाम खोमैनी यांच्या घराकडे जाण्याचा रस्ता विचारला, तर मला समोरच्या बस स्टॉपवरून तिथं जाण्यासाठी बस मिळेल, असं समजलं.

रस्त्यावर अखंड वाहतूक चालू होती. रस्ता ओलांडायचा कसा, मला प्रश्न पडला. माझी ही व्यर्थ धडपड पाहून एक माणूस माझ्याजवळ आला. एका हाताने माझा हात धरून दुसऱ्या हाताने समोरून येणाऱ्या वाहनांना इशारे करत त्याने मला पलीकडे सुरक्षित पोहचवलं. नंतर पुन्हा तशाच पद्धतीने त्याने रस्ता ओलांडला आणि तिकडून मला हात केला. इराणी माणसांच्या अशा सौजन्याचा आणि मदतीसाठी तत्परतेचा अनुभव मी इराणमधल्या सात दिवसाच्या वास्तव्यात अनेक वेळा घेतला.

बसने मला एका चौकात सोडलं. इमाम खोमैनी यांच्या घराकडे जाण्यासाठी बाजूच्या एका गल्लीतून सरळ जा, असं ड्रायव्हरने मला सांगितलं. काही पावलं चालल्यानंतर मी थांबलो. जवळच एक गाडी उभी होती. तिशीच्या आसपासची एक स्त्री गाडी चालवत होती. तिच्या शेजारी एक वृद्ध स्त्री बसली होती, ती बहुधा तिची आई असावी. दोन मुली गाडीच्या मागच्या सीटवर बसल्या होत्या. त्या तिच्या मुली असाव्यात. खोमैनी यांच्या घराचा रस्ता मी तिला विचारला तर तिने मला गाडीत बसण्यास सांगितलं. मला खोमैनी यांच्या घरापर्यंत पोहचवण्याच्या तिच्या सौजन्याने मी चकित झालो. एक स्त्री पूर्णपणे अनोळखी असलेल्या एका पुरुषाला आपल्या गाडीतून लिफ्ट देते! भारतात कदाचित असं घडणार नाही, पश्चिमेच्या देशांत तर नक्कीच नाही.

पाश्चिमात्य काय किंवा भारतीय काय, प्रसारमाध्यमांनी इराण आणि इराणी लोकांविषयी खोटा प्रचार करून किती गैरसमज पसरवले आहेत. जेव्हा जेव्हा मी इराणी माणसांच्या चांगुलपणाचा, सौजन्याचा अनुभव घेतला, तेव्हा तेव्हा माझ्या मनात हा विचार आला आणि माझं रक्त तापलं.

इमाम खोमैनी यांचं घर तेहरानच्या उत्तर भागात निम्न मध्यमवर्गाच्या वस्तीत आहे. साधं सुधं, दोन खोल्यांचं घर. १९७९ मध्ये इराणमध्ये इस्लामी क्रांती घडवून शहा रेझा पहलवीला पदच्युत केल्यानंतर अयातुल्ला खोमैनी मायदेशात परतले. तेव्हापासून अखेरपर्यंत त्यांचं वास्तव्य इथेच होतं. शहा रेझा पहलवीच्या काळात त्यांना इराणमधून हद्दपार करण्यात आलं होतं, ते फ्रान्समध्ये राहात होते. त्यांचं घर म्हणजे आता एक प्रकारचं म्युझियम आहे. पर्यटकांना आतमध्ये प्रवेश मिळत नाही, पण या दोन खोल्यांपैकी एक खोली बाहेरून पाहता येते. दहा बाय दहा मीटरच्या या खोलीमध्ये एक साधी खाट, एक आरसा काही शोभेच्या वस्तू आहेत. खोमैनी जेव्हा इराणचा कारभार पाहात होते, तेव्हा त्यांच्या आणि पाहुण्यांच्या भेटीगाठी या खोलीतच होत असत. इथल्या सुरक्षा रक्षकाने मला ही माहिती पुरवली.

घराला जोडूनच एक मशीद सदृश्य वास्तू आहे - ‘हुसैनिया'. इथे अयातुल्ला खोमैनी प्रवचनं देत असत. जनतेला भेटत असत. इथे तळघरात म्युझियम आहे. तिथे खोमैनींच्या आठवणी जतन केलेल्या आहेत. त्यांच्या जीवनाचं दर्शन घडवणाऱ्या फोटोंचा इथे संग्रह आहे, त्यांच्या काही वस्तू आहेत. त्यांच्या सुफी रचनांची वही आहे.

म्युझियमच्या व्यवस्थापकाने मला अयातुल्लांच्या सुफी रचनांच्या इंग्रजी आणि उर्दू अनुवादाचे संग्रह दिले. ते विनामूल्य होते. इथून बाहेर पडल्यावर एखाद्या कॉफी शॉपमध्ये छानशी कॉफी घ्यावी, असा माझा विचार होता. पण या परिसरात असं कुठलं कॉफी शॉप नसल्याचं सुरक्षा रक्षकानं मला सांगितलं. जवळच्याच एका खोलीत स्टोव्हवर ठेवलेल्या किटलीमधला कमी दुधाचा वाफाळलेला चहा त्याने मला दिला. आम्ही फारसी उर्दूमधून थोडं फार बोललो, नंतर मी हॉटेलवर परतलो.

दुपारच्या सत्रात कदाचित माझं नाव पुकारलंही गेलं असेल, या जाणिवेनं मी थोडा अस्वस्थ झालो. तसं असेल, तर माझ्या अनुपस्थितीचा काय परिणाम होईल याची चिंताही मला वाटली.

४.

परिषदेचा दुसरा आणि शेवटचा दिवस उजाडला तरी आम्हाला अजून कार्यक्रम पत्रिका मिळाली नव्हती. आता ती मिळेल असं वाटतही नव्हतं. कदाचित ती तयारच केलेली नसावी. आयोजकांना माझ्या निबंधाविषयी काहीच सांगता येत नव्हतं. एकाला वाटलं, ब्राईट फ्यूचर इन्स्टिट्यूटच्या कार्यालयात विसरलेल्या एखाद्या फाईलमध्ये माझा निबंध राहून गेला असेल; दुसऱ्याला तर माझं नावही ऐकल्याचं आठवत नव्हतं... निबंधाचं तर राहूच द्या.

थोडक्यात काय, तर त्या स्वयंघोषित पाकिस्तानी महदीवरचा निबंध मी वाचणार नव्हतो.

एकप्रकारे मला सुटल्यासारखं वाटलं पण त्याचबरोबर खेदही वाटला. आयोजकांनी मला इतक्या लांबून बोलवलं. माझा दिल्लीपासून इराणपर्यंतचा आणि पुन्हा परतीचा प्रवास खर्च केला. चांगल्या पंचतारांकित हॉटेलात माझी निवासाची सोय केली. पण जे झालं त्यात माझा दोष काय होता? माझ्याप्रमाणेच अनेक विदेशी निमंत्रितांना त्यांचे निबंध वाचता येणार नव्हते. आमच्याकडे वेळ थोडा आहे आणि अजून बरेच वक्ते बोलायचे आहेत, असं आयोजकांचं म्हणणं होतं. असो!

माझ्या अपेक्षेप्रमाणे, दुसऱ्या दिवसाचं सत्र म्हणजे पहिल्या दिवसाचीच पुनरावृत्ती होती. एकामागे एक वक्ते व्यासपीठावर येत होते. काल जे सगळं सांगितलं गेलं, तेच पुन्हा पुन्हा सांगत होते. मी ऐकत असल्याचा बहाणा करत पुस्तक वाचण्यात गढून गेलो. दुपार संपता संपता परिषदेचाही समारोप झाला. आम्ही हॉटेलमध्ये परतलो. उरलेली संध्याकाळ काही नव्या मित्रांच्या साथीत गेली. त्यात एक फिलीपिनो होता. शिया पंथ स्वीकारून गेली दहा वर्ष तो तेहरानमध्ये राहतोय. शियांच्या जुन्या धार्मिक पुस्तकांचा त्याने इंग्रजीमध्ये अनुवाद केलाय. दुसरा एकजण युरोपीय होता. हा मूळचा ख्रिश्चन. सुन्नी पंथ स्वीकारून तो मुस्लीम झाला, नंतर शिया झाला. उपजीविकेसाठी तो काही किरकोळ कामं करतो आणि उरलेल्या वेळात शिया पंथाच्या तत्त्वांचा प्रसार करतो. एक काहीसा विक्षिप्त पाकिस्तानी प्राध्यापक होता. ‘संपूर्णत: नवा आर्थिक आराखडा' आपण तयार केल्याचा त्यांचा दावा आहे. या आराखड्याचं त्याने ‘पवित्र अर्थशास्त्र' असं नामकरण केलंय. याशिवाय एक नायजेरियन व्यापारी कम विचारवंत होता. माझ्यासारखाच तो या परिषदेचा बिगरशिया सदस्य होता. माझे हे शिया मित्र मला नवा अनुयायी मानून इमाम महदीच्या शिकवणीचे पाठ पढवत राहिले.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी आयोजकांनी आमची ‘कोम' येथे सहल आयोजित केली होती. इराणचा धार्मिक बालेकिल्ला अशी या शहराची ओळख आहे. इराणचे अनेक प्रमुख धर्मगुरू, अयातुल्ला इथे राहतात. धार्मिक संस्था-पाठशाळा चालवतात. प्रत्येक शिया व्यक्तीने त्याच्या उत्पन्नाचा काही विशिष्ट भाग, तो ज्या धर्मगुरुचा अनुनय करतो, त्याला देणं अपेक्षित असतं. या परंपरेमुळे शिया धर्मगुरुंना बऱ्याच प्रमाणात आर्थिक स्वायत्तता प्राप्त झाली आहे. सरकारी मदत किंवा हस्तक्षेपाशिवाय ते धार्मिक संस्था चालवू शकतात.

तेहरान ते कोम हे अंतर सुमारे १५० किलोमीटरचं आहे; पण ते आम्ही तासाभरातच पार केलं. त्यासाठी इराणच्या गुळगुळीत रस्त्यांना पुन्हा एकदा धन्यवाद द्यायला हवेत. या प्रवासात, रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला दूर दूर पर्यंत पसरलेली रखरखीत-खडकाळ जमीन दिसली; अधूनमधून कधीतरी थोड्याफार काटेरी झुडपांचं दर्शन होत होतं. इराणचा हा बराचसा भाग असा रखरखीत आहे. त्यामुळे इथे वस्तीही तुरळकच आहे. कोमच्या वाटेवर आम्हाला एका हाताच्या बोटावर मोजता येतील इतक्या तुरळक गाववजा वस्त्या दिसल्या. तिथेही अनेक पडकी घरं होती. तिथले रहिवासी बहुधा तेहरानमध्ये स्थलांतरित झाले असावेत.

माझ्या गाईडबुकात कोमचं उदासवाणं चित्र आहे. ते अयोग्य आणि अनावश्यक आहे, असं मला वाटलं. हे खरं आहे, की कोममध्ये तेहरानच्या तुलनेत बुरखाधारी स्त्रियांचं प्रमाण कितीतरी अधिक आहे. पाश्चिमात्य लेखकांचे पूर्वग्रह बळकट करण्यास ते पुरेसं आहे. पण तेहरानप्रमाणेच इथेही स्त्रिया वाहनं चालवतात, दुकानं चालवतात, ऑफिसांमध्ये नोकऱ्या करतात, सार्वजनिक ठिकाणी मोकळेपणाने वावरतात. भारताच्या मानाने इथले रस्ते कितीतरी रुंद आहेत, स्वच्छ आहेत. तेहरानप्रमाणेच इथल्या रस्त्यांवर अखंड वाहतूक आहे. दुकानं आहेत. रेस्टॉरंट आहेत. माझ्या गाईडबुकात सुचवल्याप्रमाणे हे गूढ-भयप्रद शहर मुळीच नाहीय.

हजरत फातिमा मासुमीची कबर हा आमचा पहिला थांबा होता. आठवे शिया इमाम अली बिन मुसा रिझा यांची ही मुलगी. शियांचं हे एक प्रमुख पवित्रस्थान आहे. इराणमधल्या अनेक वास्तूंप्रमाणे इथेही विशाल चौरसाकृती आणि अनेक प्रवेशद्वारांनीयुक्त भिंतीच्या आत मध्यभागी चमकदार घुमट आणि मनोरे असलेली इमारत आहे. तिच्या भिंती निळ्या रंगाच्या विविध छटांच्या टाइल्सने सजवलेल्या आहेत. मधे मधे वळणदार अक्षरातली पवित्र वचनं कोरलेली आहेत. दुपारपर्यंत आम्ही या कबरींच्या परिसरात होतो. नंतर आम्हाला भोजनासाठी रेस्टॉरंटमध्ये नेण्यात आलं. इराणमध्ये शाकाहारी भोजन मिळणं तसं कठीणच; त्यामुळे माझ्यासमोर आलेली सॅलडची प्लेट आणि बटाटा सूपच्या बाऊलवर मी समाधान मानलं. इतर सारेजण सामिष भोजनाचा आस्वाद घेण्यात दंग असताना मी शहरातून थोडा फेरफटका मारण्यासाठी बाहेर पडलो.

रेस्टॉरंटच्या समोरच्या बाजूला एक मोठी इमारत होती. तिच्या सभोवती उंच दरवाजे होते. हे सरकारी कार्यालय होतं. इमाम महदींचा आशिर्वाद मागणारे तसंच त्यांच्या लवकर परतण्याची प्रार्थना करणारे रंगबेरंगी फलक इथेही झळकत होते.

मी रस्ता ओलांडून पुढे गेलो. एक छोटं दुकान दिसलं. अनेक लहान-मोठ्या धार्मिक वस्तू इथे होत्या. चांदीच्या फिकट लाल आणि हिरवट निळ्या रंगाच्या खड्यांच्या अंगठ्या, प्लॅस्टिकच्या रंगीबेरंगी मण्यांच्या जपमाळा, नमाजासाठी फरच्या टोप्या, लोकरीच्या सतरंज्या असं बरंच काही. स्त्रियांसाठी पायघोळ काळ्या बुरख्यांबरोबरच फिक्या रंगाचे स्कार्फ दुकानातल्या फळ्यांवर दिसत होते. इस्लाममधल्या पवित्र व्यक्तींची चित्रं इथे विक्रीसाठी पाहून मला कुतुहल वाटलं. प्रेषित मुदम्मद, त्यांचे पुतणे आणि जावई इमाम अली, अलीचे पुत्र इमाम हसन आणि हुसेन अशा पवित्र व्यक्तींची ही चित्रं होती. थाळीच्या आकाराच्या धातूच्या चकत्यांवर, भिंतींवर टांगण्याच्या कार्पेटस्‌‍वर तसंच कापडी फलकांवर आणि साखळीतल्या पदकांवर ही चित्रं चितारलेली होती. पवित्र व्यक्तींची अशी चित्रं चितारणं भारतासारख्या देशात ईश्वरनिंदा मानलं गेलं असतं आणि कदाचित त्यावरून दंगलीही उसळल्या असत्या. पण इथे कोममध्ये, किंबहुना इराणमध्ये इतरत्रही अशी चित्ररुप रेखाटनं मला घरांमध्ये, दुकानांमध्ये आणि पवित्र वास्तूंच्या परिसरात सहजपणे आढळली.

इस्लाममध्ये धार्मिक व्यक्तींची काल्पनिक चित्रं रेखाटण्यास मनाई आहे, तिथल्या मध्यमवयीन दुकानदाराला मी या संदर्भात विचारलं. त्याने त्याच्या टेबलामागून पाहिलं. टेबलाच्या दोन्ही बाजूला लोकरीची वॉल हँगिंग होती. एकावर हातात दुधारी तळपती तलवार घेतलेल्या इमाम अलीचं चित्र होतं, तर दुसऱ्यावर मानेतून रक्त ओघळत असलेल्या इमाम हसनचं चित्र होतं. तो म्हणाला, ‘इस्लाममध्ये हे मान्य नाही. फक्त मूर्ख लोकच असं करतात.'

तो स्वत:लाही बहुधा या गटातला समजत असावा.

आकाशी रंगाच्या टाइल्सने सजवलेली आणि पिरॅमिडसारखा घुमट असलेली एक वास्तू मला पुढे दिसली. मी रस्ता ओलांडून त्या वास्तूमध्ये गेलो. तिचं प्रवेशद्वार भव्य होतं. इथे इमामझादाची कबर होती. इमामझादा म्हणजे इमामाचा पुत्र. इराणमधे सर्वत्र आढळणाऱ्या अशा शेकडो कबरींपैकी ही एक. शिया इमामांपैकी एकाचे वारस म्हणजे इमामझादे. शियापंथीयांमध्ये ते पूजनीय आहेत.

दूरवर पसरलेल्या कबरस्तानाच्या साधारण मध्यावर ही इमामझादा कबर आहे. इथून सर्व दिशांना एकसारख्या कबरींच्या रांगामागून रांगा दिसतात. ऐंशीच्या दशकात सलग आठ वर्ष चाललेल्या इराण-इराक युद्धात ठार झालेल्या हजारो सैनिकांच्या या कबरी आहेत. इराणमध्ये इस्लामी क्रांती झाल्यानंतर अमेरिकेच्या पाठिंब्याने इराकच्या सद्दाम हुसेन यांनी इराणवर आक्रमण केलं. इराणच्या आणि इस्लामी क्रांतीच्या रक्षणासाठी या सैनिकांनी बलिदान दिलं. इराणी जनता त्यांना हुतात्मे मानते. या कबरींवर काचेच्या पेटीत या सैनिकांचे फोटो आहेत. त्यांच्यापैकी कितीतरी जणांनी वयाची विशीही ओलांडलेली नसावी.

कबरस्तानाच्या भिंतीपलिकडे सुरू असलेल्या सामान्य जीवन व्यवहाराकडे माझं लक्ष गेलं. कबरस्तानातलं क्रांतिकारी चैतन्याचं प्रदर्शन आणि बाहेर रोजच्या जगण्यातली निरसता असा एक विचित्र विरोधाभास मला जाणवला. मुलं खेळत होती. शालीन पोशाख परिधान केलेल्या तरुण स्त्रिया बागेमध्ये भ्रमंती करत होत्या. केसांची पोनी बांधलेला एक तरुण भरधाव वेगाने मोटर सायकलवरून गेला. एक कामगार खांबावर चढून इमाम महदींच्या जन्मदिनाच्या शुभेच्छा देणारा फलक बांधत होता. कबरस्तानातल्या हुतात्म्यांच्या बलिदानाचा या प्रत्येकासाठी काय अर्थ आहे, याचा मी विचार करू लागलो.

मी रेस्टॉरंटमध्ये परतलो. बहुतेकांचं भोजन आटोपलं होतं. आयोजक सगळ्यांना बसमध्ये बसण्याची घाई करत होते. परतीच्या या प्रवासात संध्याकाळच्या नमाजासाठी आम्ही जमकारन मशिदीत थांबलो. शियांसाठी ही मशीद पवित्र आहे. हजारो वर्षांपूर्वी इथे एका पवित्र व्यक्तीला इमाम महदींची भेट घडली होती, अशी अख्यायिका आहे.

हॉटेलमध्ये परतल्यावर आम्ही एकमेकांचे निरोप घेतले. उद्यापासून मी माझा एकटा होतो.

५.

अफझलने-आमच्या ड्रायव्हरने त्याचा शब्द पाळला. मध्यरात्रीपर्यंत आम्हाला मश्शदला पोहोचवण्याचं त्याने वचन दिलं होतं. त्यावेळी मला ते खरं वाटलं नव्हतं. एक हजारहून अधिक किलोमीटरचा हा प्रवास होता. भारतात या प्रवासाला काही दिवस लागले असते. आम्ही तिथे आठ तासांतच पोहोचलो. अफजलने शब्द दिला होता, त्याच्या पाच मिनिटं आधीच! उद्या इमाम महदीचा जन्मदिवस आहे. मश्शदमध्ये उत्सवाचं वातावरण आहे. रस्त्यावर रंगीबेरंगी दिव्याच्या माळा झगमगत आहेत. सगळीकडे मोठमोठे फलक लागले आहेत. दुकानं अजूनही खुली आहेत.

अली हसन आणि मी एका अरुंद गल्लीतून निघालो. मश्शदच्या या भागात स्वस्तातल्या धर्मशाळा आहेत. आठवे शिया इमाम अली रेझा यांच्या पवित्र कबरीच्या दर्शनासाठी येणारे यात्रेकरू इथे उतरतात. त्यादिवशी कुठेच जागा शिल्लक नव्हती. मोठ्या मुश्किलीने एका ठिकाणी तळघरातली बंदिस्त खोली आम्हाला मिळाली. अली हसनने त्याचं ब्लँकेट अंथरलं. इथे या खोलीत एक लठ्ठ माणूसही झोपला होता. त्याचा घोरण्याचा आवाज एखाद्या गर्जनेसारखा होता, तरीही अंथरुणावर पडल्या पडल्या आम्हाला गाढ झोप लागली.

आम्ही अगदी भल्या पहाटे उठलो. अलीला इमाम रेझा यांच्या कबरीच्या पवित्र वास्तूत प्रार्थनेसाठी जायचं होतं. पहाटेच्या यावेळीसुद्धा शहरात गजबज आहे. आजचा दिवस पवित्र आहे. इमाम रेझा यांच्या कबरीचा परिसर भाविकांच्या गर्दीने फुलून गेला आहे. अली हसन म्हणाला, ‘या गर्दीत आपली नक्की चुकामूक होणार, तेव्हा आपण आता आपापल्या मार्गाने जाऊ' त्याने मला आलिंगन देऊन माझा निरोप घेतला. मला म्हणाला, “अफगाणिस्तानात कधी आलास, तर माझ्या गावी ये.” मी त्याचा पत्ता लिहून घेतला.

इमाम अली रेझा यांच्या कबरीचा हा परिसर विशाल आहे. इथे अनेक मोठे चौक आहेत. चमकदार घुमटांच्या इमारती आहेत, ग्रंथालयं आहेत, म्युझियम्स आहेत, मदरसे आहेत. इमामांची कबर असलेली इमारत भव्य आहे. इराणी वास्तूकलेचा हा एक अप्रतिम नमुना आहे.

आतल्या गर्दीत मी रेटला गेलो, ढकलला गेलो. मीही इतरांना रेटत ढकलत कबरीपर्यंत पोहोचलो. तिथे मला दोन क्षण देखील थांबता आलं नाही, कारण इतर हजारो जणांना हाच आनंद घ्यायचा होता. मी या परिसरात दुपारपर्यंत रेंगाळलो. तिथल्या वैशिष्ट्यपूर्ण वास्तूसौंदर्याचा आस्वाद घेतला. भाविकांची ओसंडून वाहणारी श्रद्धा पाहिली. लोक इमाम रेझा यांना वंदन करत होते. इतर शिया इमामांप्रमाणेच इमाम रेझा यांचीही हल्लेखोरांकडून हत्या झाली होती. शिया धर्मगुरुंचं भाषण लोक भाविकतेने ऐकत होते. ते सांगत होते, बारावे शिया इमाम परत येणार आहेत, त्यांच्या पूर्वसुरींच्या हत्यांचा बदला घेणार आहेत आणि जगात न्यायाचं आणि शांतीचं राज्य स्थापन करणार आहेत.

मला पुन्हा आजची रात्र त्या तळघरातल्या बंदिस्त खोलीत काढायची नव्हती. आजच रात्री मश्शद सोडायचं मी ठरवलं. पण त्याआधी जवळपासची प्रमुख ठिकाणं पाहावीत असा विचार केला.

मश्शदजवळच्या तुस या ऐतिहासिक गावात जाण्यासाठी मी बसमध्ये बसलो. फारसी कवी आणि विचारवंतांची मोठी परंपरा या गावात घडली. सरकारी अनुदानावर पहिला मदरसा याच गावात स्थापन झाला होता, त्यानंतर त्याचा प्रसार संपूर्ण इस्लामी जगतात झाला. बाराव्या शतकातले थोर मुस्लिम विचारवंत इमाम गझली याच गावात होऊन गेले. त्यांनी सुफीवाद आणि शरियतवर आधारित इस्लामी परंपरेची सांगड घातली. आजचं तुस पाहताना मात्र मला धक्का बसला. आज हे मश्शदचं आधुनिक आणि गजबजलेलं उपनगर झालंय. तुसच्या चारही बाजूंनी कारखाने उभे राहिले आहेत.

तुसमध्ये मी इराणचा प्रसिद्ध कवी फिरदौसी याची कबर पाहिली. पारंपरिक पर्शियन शैलीच्या उद्यानात ही संगमरवरी कबर आहे. दुरून पाहिलं तर तिचा आकार विवाहप्रसंगी सजवलेल्या केकसारखा दिसतो. हा परिसर भव्य आहे. १९६० मध्ये इराणचा शहा रेझा पहलवी याने या परिसराला नवं रूप दिलं. फिरर्दैासीने ‘शाहनामा' हे महाकाव्य लिहिलं. प्राचीन काळातल्या पर्शियन राजांच्या पराक्रमाच्या गाथा या काव्यात आहेत. इथे कबरीलगतच एक म्युझियम आहे. तिथे बारीक कलाकुसर केलेली प्राचीन तसंच आधुनिक चित्रं आहेत. ‘शाहनामा'मध्ये गौरवलेल्या इराणी राजांच्या शौर्यकथा त्यात चितारलेल्या आहेत. ही चित्रं पाहत असताना एका चित्रापाशी मी थांबलो. लक्षपूर्वक पाहिलं. चित्रं गंमतीदार होतं. एक ढेरपोट्या भारतीय राजा बेडौल हत्तीवर बसून एका इराणी राजाशी युद्ध करतोय. हे चित्र काल्पनिक असावं, पण मला ते बोचलं.

संध्याकाळी मी पुन्हा मश्शदला परतलो. नादिरशहाची कबर पाहायला गेलो. हा अठराव्या शतकातला राजा. याने दिल्लीचा खजिना लुटून इराणमध्ये नेला, त्यात मुघलांचं मयूर सिंहासनही होतं. मश्शद त्याची राजधानी. याने इराणची एकी साधली म्हणून त्याला ‘इराणचा नेपोलियन' म्हणतात. त्याच्या कबरीच्या ठिकाणी धातूवर कोरलेलं एक चित्र होतं. दिल्लीची लुटालुट आणि जाळपोळ करत असल्याचं. हे चित्र मला आणखी तीव्रपणे बोचलं.

माझ्याकडचे पैसे आता संपत आले होते. इराणमध्ये माझं एटीएम कार्ड चालणार नव्हतं. मश्शदमध्ये रात्रीचा मुक्काम करण्यासाठी शंभराच्या काही नोटा मोजाव्या लागल्या असत्या. त्यापेक्षा मी रात्रीचा प्रवास करायचं ठरवलं. मश्शदजवळची अनेक ठिकाणं पाहण्याचा मोह होता, पण आता माझ्याजवळ फक्त एकच दिवस शिल्लक होता. मी मलाच बजावलं, ‘इस्फाहान' पाहिल्याशिवाय मला इराण सोडायचं नाही!

‘इस्फाहान' हे इराणमधलं एक शहर आहे. ‘अर्ध जग'म्हणून हे शहर संबोधलं जातं. ही कदाचित अतिशयोक्ती असेल. मश्शदहून चौदा तासांचा प्रवास करून मी तेराशे किलोमीटर दूर असलेल्या ‘इस्फाहान'मध्ये दाखल झालो. माझं गाइडबुक सांगत होतं, इस्फाहान पाहण्यासाठी किमान दोन दिवस हवेत. पण माझ्या हातात होते फक्त काही तास!

इस्फाहानसुद्धा आता इराणच्या इतर शहरांसारखंच आधुनिक झालंय. पण तरीही काही जुनी वैशिष्ट्य त्याने जपली आहेत. इमाम चौकाच्या विस्तृत परिसरात मी फेरफटका मारला. पारंपरिक हस्तकौशल्याच्या वस्तूंनी खच्चून भरलेली शेकडो दुकानं इथे रांगेत उभी आहेत. इथल्या निळ्या रंगाच्या मशिदींचे उंचच उंच मनोरे आकाशाला भिडण्याची स्पर्धा करत आहेत. या मिनारांसाठी इस्फाहान जगात प्रसिद्ध आहे. इथे जवळच चिहेल सतून पॅलेस आहे. त्याच्या लगतच्या चिनारवृक्षांच्या दाट सावलीतून फिरताना पुन्हा कर्दनकाळ नादिरशहा माझ्यासमोर आला.

नादिरशहा आणि त्याच्या सैन्याने मुघल सैन्याचा पराभव करून दिल्ली काबीज केल्याचं दृश्य तिथल्या प्रचंड भिंतीवर चितारलेलं होतं. आता मात्र माझा देशाभिमान डिवचला गेला.

नंतर मी जोल्फाकडे वळलो. इस्फाहानमधला अर्मेनियन ख्रिश्चन वस्तीचा हा भाग. या समुदायाचे किमान दहा हजार लोक या शहरात राहात आहेत. बहुतेक सगळे व्यापारी आहेत. इथे तीन चर्चेस आहेत. व्हॅन्क कॅथेड्रल हे त्यात सगळ्यात मोठं. इथे अर्मेनियन समुदायाचा इतिहास जपणाऱ्या वस्तूंचं संग्रहालय आहे. सतराव्या शतकाच्या अखेरच्या टप्प्यात कोलकात्यातून प्रकाशित झालेल्या पहिल्यावहिल्या आर्मेनियन वृत्तपत्राची प्रत इथे पाहून मघाशी नादिरशहाच्या भित्तीचित्रामुळे लागलेली बोच कमी झाली. इराणी राज्यकर्त्यांनी जारी केलेली, आर्मेनियन व्यापाऱ्यांना करातून सवलत देणारी, त्यांना देणग्या-जमिनी बहाल करणारी, अर्मेनियन समुदायाला त्रास देणाऱ्या इराणी अधिकाऱ्यांना तंबी देणारी अशी अनेक फर्मानं इथे जतन केलेली आहेत. ओट्टोमन साम्राज्याच्या काळात तुर्कस्तानात लक्षावधी अर्मेनियनांचं शिरकाण झालं, त्याची स्मृती जपणारं स्मारक मी इथे पाहिलं.

इराणच्या अर्मेनियन ख्रिश्चनांना धार्मिक स्वातंत्र्य आहे, तसंच ते ज्यू आणि पारशी समुदायांनाही आहे. जगातली प्रसारमाध्यमं मात्र विपरित चित्र रंगवताना दिसतात.

दुपारी मी इस्फाहानच्या हजार वर्षं जुन्या बाजारात एकमेकांना छेदणाऱ्या अनेक गल्ल्यांच्या गुंत्यामधून फिरलो. दुपार कलू लागल्यानंतर मी पारशी समुदायाच्या ‘आतिश खानी' या प्राचीन वास्तूकडे वळलो. शेकडो वर्षांपासून इथे सतत अग्नी चेतत ठेवला आहे. इराणमधल्या पारशी समुदायाचं इस्फाहान हे एक प्रमुख केंद्र आहे.

आता माझ्याकडे केवळ तेहरानला परतण्यापुरतेच पैसे उरले आहेत. काल रात्री मश्शदला मुक्काम करण्याऐवजी मी बसमधून प्रवास केला होता. आजही तीच युक्ती योजणं मला भाग होतं. मी तेहरानची बस पकडली.

तेहरानला परतलो. हातात अगदी थोडाच वेळ शिल्लक होता, पण इथली एक वास्तू मला चुकवायची नव्हती. ‘डेन ऑफ स्पाईज'-गुप्तहेरांची गुहा किंवा अड्डा म्हणा! तारांच्या कुंपणाच्या वेढ्यात बंदिस्त असलेली ही एक प्रशस्त इमारत आहे. इराणच्या शहाच्या काळात इथे अमेरिकेची वकालत होती. इराणचा शहा रेझा पहलवी अमेरिकेचा घट्ट मित्र होता. १९७९ मधल्या इस्लामी क्रांतीने त्याची सत्ता उलथवली. संतप्त क्रांतिकाऱ्यांनी या इमारतीला वेढा घालून अमेरिकी कर्मचाऱ्यांना कितीतरी दिवस ओलीस ठेवलं होतं. त्यांना ते अमेरिकेचे हेर मानत होते. अमेरिकेची हतबलता तेव्हा दिसून आली. हा इतिहास अगदी अलिकडचा आहे.

या इमारतीत प्रवेशास मनाई आहे. बाहेर एक मोठं भित्तीचित्र आहे. अमेरिकेच्या ध्वजावर सैतानाचं प्रतीक असलेली कवटी आणि धूर ओकणारी बंदूक चितारली आहे. विजीगीषू इराणी क्रांतिकारक या ‘महासैताना'शी मुकाबला करत आहेत. पवित्र धार्मिक वचनाच्या धर्तीवर एक घोषणा लिहिलिय - अमेरिकी साम्राज्यशाहीचा लवकरच अंत होईल!

कोण जाणे, आज या घोषणेचा अर्थ काय आहे? इराणवर जाहीर आरोप करत बुश आक्रमणाची योजना आखत आहेत. आपल्या रक्तरंजित इतिहासापासून काही बोध घेण्यास अमेरिका तयार नाहीय. एका इराणी माणसाने मला विश्वासाने सांगितलं, ‘सगळे इराणी, अगदी सध्याच्या राजवटीवर नाखूष असलेले सुद्धा, अमेरिकी हल्ल्याच्या विरोधात एक होतील.'

अमेरिकी हल्ल्याची शक्यता आहेच. काही आठवड्यात?काही महिन्यांत? काही वर्षांत? कुणास ठाऊक...

मी टॅक्सीत बसून सत्तर किलोमीटर दूर असलेल्या इमाम खोमेनी आंतरराष्ट्रीय विमानतळाकडे निघालो. भारतात परतण्यासाठी!

(अनुभव, दिवाळी २००७च्या अंकातून साभार)

अनुवाद : मनोहर सोनवणे